เมืองพระรถ-เมรี

เมืองพระรถ-เมรี เป็นแหล่งโบราณสถานสำคัญในภาคตะวันออก ตั้งอยู่ในตำบลหน้าพระธาตุ อำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี ห่างจากตัวอำเภอพนัสนิคมไปทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือประมาณ 2 กิโลเมตร บนเส้นทางถนนพนัสนิคม-ฉะเชิงเทรา ซึ่งตัดผ่านบางส่วนของกำแพงและคูเมืองด้านทิศตะวันออก พื้นที่แห่งนี้มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์และโบราณคดี เนื่องจากมีร่องรอยการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์ตั้งแต่สมัยทวารวดีต่อเนื่องมาจนถึงสมัยลพบุรี เมืองพระรถถือเป็นชุมชนโบราณขนาดใหญ่ที่มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 12-18 และมีความเจริญรุ่งเรืองด้านศาสนา การค้า และการคมนาคม

 

ลักษณะของเมืองพระรถตั้งอยู่ในพื้นที่ระหว่างที่สูงและที่ลุ่มซึ่งมาบรรจบกัน ทำให้สภาพแวดล้อมรอบเมืองเหมาะแก่การเพาะปลูกข้าวแบบทดน้ำ มีลำน้ำหลายสายไหลผ่าน เช่น คลองสระกลาง คลองหลวง คลองพานทอง โดยคลองสระกลางจะไหลมาจากทางทิศใต้ ผ่านตัวอำเภอพนัสนิคมและวัดเกาะแก้ว มาถึงคูเมืองด้านตะวันออกซึ่งชาวบ้านเรียกว่า คลองเมือง ลำน้ำเหล่านี้ทำให้เมืองพระรถมีบทบาทสำคัญในฐานะศูนย์กลางการคมนาคมทางน้ำในท้องถิ่น สามารถเชื่อมต่อกับชุมชนร่วมสมัยอื่น ๆ ได้อย่างสะดวก โดยเฉพาะเมืองศรีมโหสถในจังหวัดปราจีนบุรีซึ่งมีความสัมพันธ์กันทางการค้าและวัฒนธรรม

 

ผังเมืองพระรถมีลักษณะเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาดประมาณ 1,550 x 850 เมตร มีกำแพงเมืองเป็นคันดินสองชั้น สูงจากพื้นดินประมาณสองศอกเศษ และมีคูเมืองล้อมรอบ กำแพงดินแต่ละชั้นห่างกันประมาณห้าวา ส่วนคูเมืองมีความกว้างประมาณสามศอก แสดงให้เห็นถึงระบบป้องกันเมืองและความเป็นระเบียบของการวางผังเมืองในยุคนั้น ศาสนสถานสำคัญที่พบในพื้นที่คือเนินพระธาตุ ตั้งอยู่ด้านตะวันตกของตัวเมือง มีลักษณะเป็นฐานสถูปแบบทวารวดี ก่อสร้างด้วยอิฐขนาดใหญ่เป็นรูปสี่เหลี่ยม ด้านเหนือของเนินพระธาตุมีเนินดินสี่เหลี่ยมผืนผ้าตั้งอยู่ติดกับสระน้ำโบราณที่ชาวบ้านเรียกว่า สระฆ้อง บนเนินมีหินปักอยู่ตามมุมทิศสำคัญ นักโบราณคดีสันนิษฐานว่าเป็นฐานของโบสถ์หรือวิหารที่เกี่ยวข้องกับกิจกรรมทางศาสนา

 

โบราณวัตถุที่ขุดค้นพบในเมืองพระรถมีทั้งชิ้นใหญ่และชิ้นเล็ก ส่วนใหญ่เป็นศาสนวัตถุ เช่น เครื่องปั้นดินเผาทั้งแบบเคลือบและไม่เคลือบที่กระจายอยู่ทั่วไป ชิ้นส่วนเทวรูปพระนารายณ์ที่มีลักษณะสวมหมวกแขก พระพุทธรูปแบบทวารวดีปางนาคปรก หินบดยา กังสดาล และแท่นหินสำหรับประดิษฐานพระพุทธรูป นอกจากนี้ยังมีพระพุทธรูปสำริดแบบลพบุรี และพระพุทธรูปศิลาแบบทวารวดีที่มีความโดดเด่น โดยเฉพาะพระพุทธรูปปางประทับยืนเหนือตัวพนัสบดี ซึ่งเป็นสัตว์ในตำนานที่รวมลักษณะของครุฑ หงส์ และโคเข้าด้วยกัน กล่าวคือมีปากเป็นครุฑ มีเขาเป็นโค และมีปีกคล้ายหงส์ พระพุทธรูปองค์นี้ถูกค้นพบที่คูเมืองด้านใต้ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และได้รับการเรียกว่า พระพนัสบดี ต่อมากลายเป็นสัญลักษณ์สำคัญของอำเภอพนัสนิคม

 

จากการศึกษาโบราณวัตถุที่พบ นักโบราณคดีสันนิษฐานว่าเมืองพระรถมีการตั้งถิ่นฐานมาตั้งแต่สมัยทวารวดีและมีความเจริญรุ่งเรืองต่อเนื่องมาจนถึงสมัยลพบุรี มีบทบาทเป็นศูนย์กลางทางศาสนาและการปกครองของภูมิภาคตะวันออกในยุคนั้น การค้นพบพระพุทธรูปและเทวรูปที่หลากหลายยังสะท้อนให้เห็นถึงการผสมผสานทางความเชื่อระหว่างศาสนาพุทธและศาสนาพราหมณ์ ซึ่งเป็นลักษณะสำคัญของสังคมโบราณในยุคทวารวดี

 

เมืองพระรถได้รับการประกาศขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานโดยกรมศิลปากรในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 52 ตอนที่ 75 เมื่อวันที่ 8 มีนาคม 2478 หลังจากมีการสำรวจครั้งแรกในปี 2474 ต่อมาได้มีการสำรวจและขุดแต่งเพิ่มเติมในปี 2495 2510 และ 2528 การขึ้นทะเบียนดังกล่าวช่วยคุ้มครองพื้นที่และโบราณวัตถุที่เกี่ยวข้อง เพื่อรักษาไว้เป็นมรดกทางวัฒนธรรมของชาติและเป็นแหล่งศึกษาเรียนรู้ทางประวัติศาสตร์และโบราณคดี

 

ปัจจุบันเมืองพระรถยังคงเป็นสถานที่สำคัญสำหรับการท่องเที่ยวเชิงประวัติศาสตร์และวัฒนธรรม นักท่องเที่ยวที่สนใจสามารถสัมผัสบรรยากาศของเมืองโบราณ เรียนรู้เรื่องราวความรุ่งเรืองในอดีต และชมโบราณสถานที่สะท้อนภูมิปัญญาและศิลปะของผู้คนในสมัยทวารวดีและลพบุรี ซึ่งเป็นรากฐานสำคัญของประวัติศาสตร์ภาคตะวันออกของไทย