วัดศรีชุม

วัดศรีชุม จังหวัดสุโขทัย เป็นหนึ่งในศาสนสถานโบราณที่มีความสำคัญทั้งทางด้านศาสนา ประวัติศาสตร์ และศิลปกรรม ตั้งอยู่บริเวณนอกเขตกำแพงเมืองด้านทิศเหนือของอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย ตำบลเมืองเก่า อำเภอเมือง จังหวัดสุโขทัย วัดแห่งนี้โดดเด่นด้วยพระมณฑปขนาดใหญ่ที่ประดิษฐานพระพุทธรูปปางมารวิชัยที่เรียกว่า "พระอจนะ" ซึ่งเป็นศูนย์กลางของวัดและสัญลักษณ์สำคัญของอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย

 

พระอจนะเป็นพระพุทธรูปปูนปั้นขนาดใหญ่ ขัดสมาธิราบ หน้าตักกว้าง 11.30 เมตร สูง 15 เมตร วัสดุแกนภายในทำจากอิฐและศิลาแลง ปูนปั้นที่ใช้สร้างองค์พระมีความคงทนต่อกาลเวลา พระอจนะได้รับการยกย่องว่าเป็นศิลปกรรมสมัยสุโขทัยที่งดงามที่สุด ความหมายของคำว่า “อจนะ” มาจากภาษาบาลีว่า “อจละ” หมายถึง “ผู้ไม่หวั่นไหว มั่นคง” หรือ “ผู้ที่ควรแก่การเคารพกราบไหว้” ทำให้พระอจนะไม่ใช่เพียงวัตถุประสงค์ทางศาสนา แต่ยังเป็นสัญลักษณ์ของความมั่นคงและความศรัทธาในพุทธศาสนา

 

วัดศรีชุมสันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช หรือราวพุทธศตวรรษที่ 19 ซึ่งสอดคล้องกับหลักฐานที่ปรากฏในศิลาจารึกสุโขทัยหลักที่ 1 ที่กล่าวถึงพระอจนะและปราสาทภายในมณฑป ความโดดเด่นของวัดศรีชุมอยู่ที่การออกแบบโบราณสถานไม่ใช้เจดีย์เป็นศูนย์กลาง แต่เลือกใช้มณฑปขนาดใหญ่เป็นองค์ประธาน ภายในมณฑปมีผนังอุโมงค์และภาพจิตรกรรมฝาผนังเก่าแก่ สะท้อนถึงความรู้ความสามารถทางศิลปกรรมและสถาปัตยกรรมของชาวสุโขทัย

 

มณฑปของวัดศรีชุมมีลักษณะเป็นรูปสี่เหลี่ยม กว้างด้านละ 32 เมตร สูง 15 เมตร ผนังหนา 3 เมตร ด้านซ้ายเจาะเป็นบันไดขึ้นไปยังหลังคา ภายในอุโมงค์มีภาพจิตรกรรมฝาผนังเก่าแก่ที่เล่าเรื่องราวชาดก จำนวน 50 ภาพ ซึ่งมีอายุเกือบ 700 ปี นอกจากนี้ยังมีการแกะสลักหินชนวนจากเจดีย์เก้ายอดที่วัดมหาธาตุเป็นรูปบุคคล อาคาร และพระสาวกปางลีลา แสดงให้เห็นถึงวิถีชีวิต ศิลปกรรม และความเชื่อทางศาสนาในยุคสุโขทัย

 

จิตรกรรมฝาผนังภายในมณฑปวัดศรีชุมถือเป็นงานศิลปกรรมที่เก่าแก่ที่สุดในประเทศไทย ภาพเหล่านี้สอดแทรกเรื่องราวชาดกที่เป็นตำนานของพระพุทธเจ้าและพระสาวก การแกะสลักและวาดภาพสะท้อนถึงความประณีตและความลึกซึ้งทางศิลปะ นักวิชาการเชื่อว่าการสร้างมณฑปและผนังสองชั้นนี้ได้รับอิทธิพลศิลปะโปโลนนารวะจากลังกา ซึ่งนิยมในสมัยปรกมพาหุ

 

วัดศรีชุมยังเป็นสถานที่สำคัญทางประวัติศาสตร์สมัยอยุธยา ในปี พ.ศ. 2127 เมื่อสมเด็จพระนเรศวรมหาราชประกาศอิสรภาพจากพม่า เมืองเชลียง (สวรรคโลก) ไม่ยอมปฏิบัติตามพระราชโองการ พระองค์จึงเสด็จมาชุมนุมทัพที่วัดศรีชุมก่อนจะไปตีเมืองเชลียง ตำนานกล่าวว่าเพื่อสร้างขวัญและกำลังใจแก่ทหาร พระองค์ให้ทหารคนหนึ่งปีนขึ้นไปยังหลังองค์พระอจนะและกล่าวให้กำลังใจแก่ทหารทั้งหมด นี่คือที่มาของ “พระพูดได้” ซึ่งสะท้อนถึงความศักดิ์สิทธิ์และความศรัทธาที่ชาวสุโขทัยมีต่อพระอจนะ

 

ในสมัยพระเจ้าลิไท วัดศรีชุมได้รับการบูรณะครั้งใหญ่ มีการสร้างผนังใหม่โดยห่างจากผนังเดิม 1.5 เมตร ทำให้เกิดช่องว่างสำหรับสร้างบันไดและอุโมงค์ขึ้นไปยังหลังคา การแกะหินชนวนจากเจดีย์เก้ายอดที่วัดมหาธาตุเป็นรูปบุคคล อาคาร และพระสาวกปางลีลา ถือเป็นหลักฐานสำคัญที่บอกเล่าถึงชีวิตผู้คนและอาคารในสมัยสุโขทัย

 

ศิลาจารึกวัดศรีชุม หรือศิลาจารึกหลักที่ 2 ทำจากหินดินดานรูปใบเสมา ขนาดกว้าง 67 เซนติเมตร สูง 275 เซนติเมตร หนา 8 เซนติเมตร ด้านหนึ่งจารึกอักษรไทยสุโขทัยจำนวน 107 บรรทัด ด้านที่สองมี 95 บรรทัด อายุประมาณปี พ.ศ. 1880–1910 พบครั้งแรกในอุโมงค์วัดศรีชุมโดยนายพลโท พระยาสโมสรสรรพการ ปัจจุบันเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร ศิลาจารึกนี้บันทึกเรื่องราวราชวงศ์พระร่วง ราชวงศ์ผาเมือง และการตั้งเมืองสุโขทัย รวมถึงยืนยันความแท้ของศิลาจารึกหลักที่ 1

 

วัดศรีชุมยังเป็นแหล่งเรียนรู้ด้านศิลปกรรมและสถาปัตยกรรม นักโบราณคดีและนักศึกษาเข้ามาศึกษาการสร้างมณฑป การแกะสลักหินชนวน และภาพจิตรกรรมฝาผนัง นอกจากนี้ยังเป็นตัวอย่างการจัดวางผังวัดแบบพระคันธกุฎี ซึ่งเป็นคติการจัดวัดสมัยสุโขทัย

 

บริเวณรอบวัดยังมีต้นมะม่วงป่าอายุมากกว่า 200 ปี สูงกว่า 20 เมตร ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นรุกขมรดกของแผ่นดินโดยกระทรวงวัฒนธรรม ต้นมะม่วงป่าเหล่านี้ไม่เพียงให้ร่มเงา แต่ยังเป็นสัญลักษณ์แห่งความเก่าแก่และความงดงามของธรรมชาติที่อยู่คู่กับวัด

 

วัดศรีชุมไม่ได้เป็นเพียงแหล่งท่องเที่ยวเชิงประวัติศาสตร์ แต่ยังเป็นศูนย์รวมความเชื่อทางศาสนาและวิถีชีวิตของชุมชน การจัดพิธีกรรมทางศาสนา งานบุญประจำปี และกิจกรรมทางวัฒนธรรม ยังถูกจัดขึ้นที่วัดแห่งนี้อย่างต่อเนื่อง

 

การเดินทาง ไปวัดศรีชุมสะดวกสบาย ตั้งอยู่บนถนนจรดวิถีถ่อง ตรงข้ามพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติรามคำแหง ห่างจากตัวเมืองสุโขทัยประมาณ 12 กิโลเมตร อุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัยเปิดให้เข้าชมทุกวัน เวลา 06.00–21.00 น. ค่าธรรมเนียมเข้าชมสำหรับชาวไทย 5 บาท และชาวต่างชาติ 100 บาท ในช่วงเวลา 09.00–21.00 น. บริเวณโบราณสถานมีการจัดแสงไฟ ทำให้สามารถชมความงดงามของพระอจนะและมณฑปได้อย่างเต็มที่

 

วัดศรีชุมถือเป็นสัญลักษณ์ทางการท่องเที่ยวของสุโขทัย นักท่องเที่ยวสามารถชมศิลปกรรมสมัยสุโขทัย ศึกษาประวัติศาสตร์ราชวงศ์พระร่วง และเรียนรู้คติความเชื่อทางศาสนา นอกจากนี้ยังเป็นพื้นที่สำหรับศึกษาอิทธิพลศิลปะจากลังกาและอินเดียโบราณที่เข้ามาในไทยในสมัยสุโขทัย

 

นอกจากนี้ ภาพจิตรกรรมฝาผนังและหินชนวนแกะสลักเรื่องราวชาดก 550 พระชาติ ภายในมณฑปสะท้อนให้เห็นถึงแนวคิดศีลธรรม การสั่งสอน และการอบรมจิตใจของผู้คนในสมัยนั้น การจัดวางผังวัดและองค์พระแสดงถึงการผสมผสานระหว่างศาสนา ความเชื่อ และศิลปะในการสร้างวัดแบบครบวงจร

 

ด้วยความสำคัญทางประวัติศาสตร์ ศิลปกรรม และวัฒนธรรมไทย วัดศรีชุมจึงเป็นหนึ่งในโบราณสถานที่ควรค่าแก่การอนุรักษ์และเป็นแหล่งเรียนรู้ทางศิลปวัฒนธรรมไทยอย่างแท้จริง การเยี่ยมชมวัดศรีชุมไม่เพียงแต่เป็นการท่องเที่ยว แต่ยังเป็นการสัมผัสประวัติศาสตร์ ศาสนา และวิถีชีวิตของชาวสุโขทัยในอดีตอย่างลึกซึ้ง