บ้านต้นเปา

Rating: 2.5/5 (11 votes)

วันเปิดทำการ: ทุกวัน (แนะนำติดต่อ/นัดหมายล่วงหน้าหากต้องการเข้าชมเชิงลึกหรือดูงานในบ้านช่าง)

เวลาเปิดทำการ: แนะนำ 08.30–17.00 น. (ช่วงเช้าเหมาะกับการเดินชมและคุยงานกับช่าง)

 

บ้านต้นเปา เป็นหมู่บ้านในเขตตำบลต้นเปา อำเภอสันกำแพง จังหวัดเชียงใหม่ ที่คนสายงานคราฟต์มักยิ้มออกทันทีเมื่อได้ยินคำว่า “กระดาษสา” เพราะนี่คือชุมชนที่มีภูมิปัญญาการทำกระดาษสาสืบทอดกันมายาวนานกว่า 100 ปี และไม่ได้หยุดอยู่แค่การทำเป็นแผ่นกระดาษเพื่อขาย แต่พัฒนาเป็นผลิตภัณฑ์หัตถกรรมจากมือหลากรูปแบบ สีสันหลากอารมณ์ ตามความต้องการของตลาดทั้งในประเทศและต่างประเทศในแต่ละยุคสมัย

 

ภาพจำของคนส่วนใหญ่ในโซนสันกำแพงมักนึกถึง “บ่อสร้าง” ก่อน แต่ถ้ามองให้ครบระบบจริง ๆ บ้านต้นเปาคือหนึ่งในฟันเฟืองสำคัญของงานหัตถกรรมแถบนี้ โดยเฉพาะความสัมพันธ์ทางเศรษฐกิจชุมชนในอดีตที่เล่าได้ชัดมากว่า คนบ้านต้นเปาทำกระดาษสาแล้วนำไปพับเป็นพัดเพื่อขายที่ตลาดบ้านบ่อสร้าง เพราะหมู่บ้านอยู่ติดกัน และคนบ่อสร้างเองก็ซื้อกระดาษสาจากแถบนี้ไปต่อยอดทำร่ม ซึ่งทำให้เห็นว่า “กระดาษสา” ไม่ได้เป็นงานโดดเดี่ยว แต่เป็นวัตถุดิบที่เคยหล่อเลี้ยงงานร่มและงานของฝากทั้งย่าน

 

อย่างไรก็ตาม เส้นทางงานช่างไม่เคยเป็นเส้นตรง ในช่วงเวลาที่ตลาดร่มและของฝากเริ่มเปลี่ยน ความนิยมวัสดุใหม่ ๆ เข้ามาแทนที่ โดยมีเรื่องเล่าของชุมชนว่า เมื่อราวปี 2516 งานร่มเริ่มหันไปใช้ผ้าแทนกระดาษสาเพิ่มขึ้น ทำให้ความต้องการกระดาษสาบางส่วนค่อย ๆ ลดลง ผลคือกระดาษสาเงียบหายไปตามกาลเวลา จนในบ้านต้นเปาเองแทบไม่เหลือคนทำ เหลือเพียงไม่กี่ครอบครัวที่ยังยืนหยัดรักษางานเดิมไว้

 

แต่สิ่งที่ทำให้บ้านต้นเปาน่าจดจำในฐานะที่เที่ยวเชิงวัฒนธรรม ไม่ใช่แค่ “เคยเกือบหาย” แล้วกลับมาได้เท่านั้น หากเป็นวิธีคิดแบบชุมชนที่ใช้ความผูกพันกับงานเดิมกว่า 100 ปี แปรให้กลายเป็นอาชีพที่สร้างงานสร้างเงินได้จริงในปัจจุบัน โดยจุดเปลี่ยนที่สำคัญคือการยอม “ปรับหน้าตา” ของกระดาษสาให้เดินเข้าตลาดสมัยใหม่ให้ได้ จากกระดาษสีพื้นและผลิตภัณฑ์แบบเดิม ๆ ไปสู่กระดาษสาลวดลายใหม่ การใส่วัสดุธรรมชาติลงในเนื้อกระดาษ และการออกแบบที่ตอบโจทย์ทั้งของฝาก ของตกแต่งบ้าน งานแพ็กเกจจิ้ง และงานประดิษฐ์เชิงศิลป์

 

หนึ่งในบทที่ทำให้เรื่องราวบ้านต้นเปามีมิติ คือ “การพัฒนาผลิตภัณฑ์ด้วยลายที่อยู่ในเนื้อกระดาษ” ซึ่งในอดีตการทำกระดาษสาจะเน้นสีพื้น อาจย้อมสีบ้างแต่ยังเป็นโทนพื้นเรียบ ๆ ต่อมาชุมชนได้พัฒนาวิธีทำให้กระดาษมีลวดลายในตัวเอง เช่น การใส่ดอกไม้ ใบไม้ หรือวัสดุอื่น ๆ ลงไปในเยื่อกระดาษ กระบวนการยุคแรกค่อนข้างยุ่งยากเพราะต้องทำกระดาษเป็น 2 ชั้น ทำชั้นแรกก่อน แล้วจึงวางลวดลาย/ดอกไม้ลงไป ก่อนปิดทับอีกชั้นให้ลายเหมือน “ฝังอยู่” ในเนื้อกระดาษจริง ๆ

 

ปัจจุบันแนวคิดเดิมนั้นถูกต่อยอดให้ร่วมสมัยขึ้น ทั้งการเลือกวัสดุใส่ในเยื่อกระดาษให้ทนกว่าเดิม การจัดองค์ประกอบให้สวยแบบมินิมอลหรือสไตล์ล้านนาประยุกต์ และที่สำคัญคือการพัฒนาเทคนิคให้เนื้อกระดาษหนาและสม่ำเสมอมากขึ้น เพื่อให้ใช้งานได้จริงในรูปแบบใหม่ ๆ ไม่ว่าจะเป็นปกสมุด โคมไฟ งานกรอบรูป งานตกแต่งร้าน ไปจนถึงงานสำหรับออเดอร์เฉพาะของลูกค้าที่ต้องการสีหรือเนื้อกระดาษแบบพิเศษ

 

ถ้าคุณมาเที่ยวบ้านต้นเปาแล้วอยาก “ได้อะไรกลับไปมากกว่าของฝาก” วิธีเที่ยวให้คุ้มคือมองกระดาษสาแบบคนสนใจงานช่างนิดหนึ่ง ลองสังเกตความหนาและความสม่ำเสมอของแผ่นกระดาษ ลองดูว่าเส้นใยกระดาษเรียงตัวเนียนไหม (แปลว่างานทำละเอียด) ลองดูความคมของสีและความกลมกลืนของวัสดุที่ถูกใส่ลงในเนื้อกระดาษ และลองถามช่างว่าแต่ละลายใช้วิธีไหน เพราะคำตอบมักพาเราเห็นว่ากระดาษสาหนึ่งแผ่น “ไม่ได้เกิดจากแค่แรงงาน” แต่เกิดจากความชำนาญและความอดทนที่สะสมมานาน

 

บรรยากาศของบ้านต้นเปามักให้ความรู้สึกเป็นชุมชนทำงานจริงมากกว่าเป็นจุดท่องเที่ยวที่จัดฉาก ดังนั้นมารยาทการเที่ยวแบบชุมชนจะช่วยให้ประสบการณ์ดีขึ้น เช่น หากอยากถ่ายรูปในพื้นที่ทำงานของช่างควรขออนุญาตก่อน ไม่แตะชิ้นงานที่ยังไม่แห้งหรือยังรอขั้นตอนต่อไป และถ้าได้ความรู้หรือได้เวลาคุยกับช่างจริง ๆ การอุดหนุนสินค้าจากแหล่งผลิตถือเป็นการตอบแทนที่แฟร์ที่สุด เพราะทำให้เงินหมุนกลับเข้าชุมชนโดยตรง และช่วยให้ภูมิปัญญานี้อยู่ต่อได้แบบยั่งยืน

 

อีกชั้นที่ทำให้บ้านต้นเปาถูกพูดถึงมากขึ้นคือการสนับสนุนของหน่วยงานท้องถิ่น โดยเทศบาลตำบลต้นเปามีบทบาทในการผลักดันการประชาสัมพันธ์และการจัดกิจกรรมเพื่อส่งเสริมผลิตภัณฑ์กระดาษสาและการท่องเที่ยวของชุมชน หนึ่งในชื่อกิจกรรมที่ถูกใช้สื่อสารภาพรวมคือ “มหัศจรรย์ล้านนา เมืองกระดาษสาบ้านต้นเปา” ซึ่งถูกใช้ต่อเนื่องเพื่อให้คนทั่วไปจดจำบ้านต้นเปาในฐานะแหล่งหัตถศิลป์กระดาษสา และเพื่อช่วยให้คนรุ่นใหม่เห็นว่าทักษะเชิงช่างแบบนี้ยังสามารถสร้างรายได้จริงได้ในปัจจุบัน

 

การเดินทาง หากขับรถยนต์ส่วนตัว จากอำเภอสันกำแพงใช้ทางหลวงหมายเลข 1006 มุ่งหน้าเข้าเมือง ผ่านสี่แยกบ่อสร้างไปประมาณ 1 กิโลเมตร จนถึงแถวหลักกิโลเมตรที่ 8 ให้สังเกตโรงเรียนบ้านหนองโค้งทางซ้ายมือ โดยทางแยกเข้าบ้านต้นเปาจะอยู่ตรงข้ามโรงเรียน จุดสังเกตแบบนี้ช่วยมากเพราะเส้นสันกำแพงเป็นเส้นที่ขับง่าย และสามารถจัดเป็นทริปครึ่งวันหรือ 1 วัน โดยแวะบ้านต้นเปา ต่อด้วยบ่อสร้าง หรือไปต่อโซนสันกำแพง–แม่ออน เช่น น้ำพุร้อน แล้วค่อยกลับเข้าเมืองเชียงใหม่ได้สบาย

 

สรุปแล้ว บ้านต้นเปาเป็นปลายทางที่เหมาะกับคนที่อยากเห็น “งานหัตถกรรมที่ยังมีชีวิต” ได้ยินเรื่องราวการเปลี่ยนผ่านของชุมชนจากยุคที่กระดาษสาเคยเงียบ ไปสู่ยุคที่กลับมาเป็นอาชีพได้อีกครั้ง และได้ของฝากที่มีที่มา มีมือคนทำ และมีชิ้นส่วนของประวัติศาสตร์เศรษฐกิจชุมชนสันกำแพงซ่อนอยู่ในนั้น ถ้าคุณชอบเชียงใหม่แบบไม่ต้องขึ้นดอย แต่ได้ความลึกด้านวัฒนธรรมและงานฝีมือ บ้านต้นเปาคือคำตอบที่ “นุ่มแต่แน่น” มาก

 

 

ตอบ: เด่นเรื่องงานกระดาษสาและหัตถกรรมจากกระดาษสาที่สืบทอดมานานกว่า 100 ปี และมีการพัฒนาลวดลาย/วัสดุในเนื้อกระดาษแบบร่วมสมัย ทำให้มาแล้วได้ทั้งความรู้และของฝากที่มีเรื่องเล่า

 

ตอบ: ในอดีตคนบ้านต้นเปาทำกระดาษสาและพับเป็นพัดไปขายที่ตลาดบ่อสร้าง และกระดาษสาบางส่วนถูกซื้อไปใช้ต่อยอดในงานร่มของย่านบ่อสร้าง เพราะเป็นหมู่บ้านที่อยู่ติดกัน

 

ตอบ: ดูความหนาและความสม่ำเสมอของแผ่นกระดาษ ดูความเรียบและการกระจายเส้นใย ตรวจงานสี/ลายว่ากลมกลืนและไม่หลุดง่าย และถ้ามีวัสดุฝังในเนื้อกระดาษให้ดูว่าฝังแน่นไม่หลุดร่อน

 

ตอบ: แนะนำช่วงเช้า เพราะเดินชมสบาย แสงถ่ายรูปนุ่ม และถ้าตั้งใจคุยรายละเอียดงานกับช่าง ช่วงเช้ามักสะดวกกว่า

 

ตอบ: แนะนำต่อไปหมู่บ้านบ่อสร้าง หรือแวะ MAIIAM แล้วไปน้ำพุร้อนสันกำแพงช่วงบ่าย ก่อนกลับเข้าเมืองเชียงใหม่