ประเพณีภาคอีสานบุญคูณลาน

Rating: 5/5 (1 votes)

ประเพณีภาคอีสานบุญคูณลาน ประเพณีแห่งการสู่ขวัญข้าวในภาคอีสาน ภาคอีสานนอกจากจะเป็นแหล่งข้าวชั้นดีของไทยแล้ว ยังเป็นแหล่งสืบสานวัฒนธรรมประเพณีเกี่ยวกับข้าวอันหลากหลาย โดยหนึ่งในนั้น คือ ประเพณี "บุญคูณลาน" หรือการสู่ขวัญข้าวของชาวอีสาน ประเพณีนี้ถือเป็นการแสดงความเคารพและขอบคุณต่อผลผลิตจากข้าวที่ชาวบ้านได้ร่วมกันเก็บเกี่ยวมาในแต่ละปี ซึ่งเป็นสิ่งที่สำคัญต่อชีวิตและความเป็นอยู่ของชุมชน

 

ประวัติและความสำคัญ คำว่า "คูณ" หมายถึง เพิ่ม หรือทำให้มากขึ้น ส่วนคำว่า "ลาน" คือสถานที่กว้างๆ สำหรับนวดข้าว ซึ่งการนำข้าวที่นวดแล้วกองขึ้นให้สูง เรียกว่า "คูณลาน" สำหรับประเพณีบุญคูณลานจัดขึ้นในเดือนยี่ตามปฏิทินอีสานของทุกปี ทำให้เรียกอีกอย่างหนึ่งว่างาน "บุญเดือนยี่" ซึ่งการทำบุญคูณลานของแต่ละพื้นที่จะไม่พร้อมกัน ขึ้นอยู่กับการเก็บเกี่ยวข้าวว่าจะเสร็จเมื่อไร วันที่จะขนข้าวขึ้นเล้า (ฉางข้าว) จะเป็นวันทำบุญคูณลานและทำที่นานั่นเลย

 

ประเพณีบุญคูณลานไม่เพียงแค่เป็นการแสดงความเคารพต่อธรรมชาติ แต่ยังสะท้อนให้เห็นถึงความสามัคคีและความเอื้ออาทรในชุมชน ชาวบ้านจะร่วมมือกันทำบุญ ทำข้าวนึ่ง หรือข้าวเหนียวใส่หม้อแล้วนำไปถวายพระ รวมถึงการจัดกิจกรรมต่างๆ เช่น การฟ้อนรำหมู่ การร้องเพลงพื้นบ้าน และการเล่นกีฬาพื้นเมืองเพื่อเสริมสร้างความสัมพันธ์และการร่วมมือกันในหมู่บ้าน

 

ขั้นตอนและพิธีกรรมที่เกี่ยวข้อง ก่อนที่จะทำการนวดข้าวนั้นจะมีการทำพิธีย้ายแม่ธรณีออกจากลานเสียก่อน และบอกกล่าวแม่โพสพโดยมีเครื่องประกอบพิธี อาทิ ใบคูณ ใบยอ ยาสูบ เขาควายหรือเขาวัว หมาก ไข่ ดอกไม้ ธูปเทียน เป็นต้น จากนั้นเมื่อพร้อมแล้วก็จะบรรจุลงในก่องข้าว (หรือกระติ๊บข้าว) ยกเว้นน้ำและเขาควาย ซึ่งเรียกว่า "ขวัญข้าว" ก่อนเชิญแม่ธรณีออกจากลานและบอกกล่าวแม่โพสพ แล้วจึงนำเครื่องประกอบพิธีบางส่วน ไปวางไว้ที่หน้าลอมข้าว (กองข้าว) เสร็จแล้วเจ้าของนาก็ตั้งอธิษฐาน หลังอธิษฐาน แล้วก็ดึงเอามัดข้าวที่ฐานลอมข้าวออกมานวดก่อน แล้วเอาฟ่อนฟางข้าวที่นวดแล้วห่อหุ้มก่องข้าวมัดให้ติดกัน เอาไม้คันหลาวเสียบฟาง เอาตาแหลวผูกติดมัดข้าวที่เกี่ยวมาจากนาตาแฮกเข้าไปด้วย แล้วนำไปปักไว้ที่ลอมข้าวเป็นอันว่าเสร็จพิธี ต่อไปก็ลงมือนวดข้าวทั้งลอมได้เลย เมื่อนวดเสร็จก็ทำกองข้าวให้เป็นกองสูงสวยงาม เพื่อจะประกอบพิธีบายศรีสู่ขวัญให้แก่ข้าว โดยเอาต้นกล้วย ต้นอ้อย และตาแหลวไปปักไว้ข้างกองข้าวทั้ง 4 มุม นำตาแหลวและขวัญข้าวไปวางไว้ยอดกองข้าวพันด้วยด้ายสายสิญจน์รอบกองข้าวแล้วโยงมายังพระพุทธรูป

 

เมื่อเสร็จพิธีทางพระสงฆ์แล้วก็จะเป็นการประกอบพิธีบายศรีสู่ขวัญให้แก่ข้าว ซึ่งจะกระทำที่ลานนาหรือที่ลานบ้านก็ตามแต่จะสะดวก หลังสู่ขวัญข้าวเสร็จ ก็จะเป็นการขนข้าวขึ้นยุ้ง ก่อนขนขึ้นยุ้งเจ้าของจะต้องไปเก็บเอาใบคูณและใบยอเสียบไว้ที่เสายุ้งข้าว ทุกเสา ซึ่งถือเป็นเคล็ดว่าขอให้ค้ำคูณยอ ๆ ยิ่ง ๆ ขึ้นไป และเชิญขวัญข้าวและแม่โพสพขึ้นไปยังเล้าด้วย

 

ในยุคสมัยที่การเกษตรอาจไม่ได้เป็นกิจกรรมหลักของทุกครัวเรือนอีกต่อไป แต่ประเพณีบุญคูณลานยังคงเป็นกิจกรรมที่สำคัญในการเสริมสร้างความสัมพันธ์ในชุมชนและการรักษาขนบธรรมเนียมประเพณีดั้งเดิม ในปัจจุบัน มีการประยุกต์ใช้ประเพณีนี้ในการท่องเที่ยว โดยการจัดงานบุญคูณลานให้เป็นส่วนหนึ่งของการท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม ที่เปิดโอกาสให้นักท่องเที่ยวได้สัมผัสกับวิถีชีวิตและการทำบุญของชาวอีสาน

 

ประเพณีบุญคูณลาน เป็นตัวอย่างที่ดีของการรักษาความสัมพันธ์ระหว่างคนในชุมชนและการเคารพธรรมชาติผ่านการทำบุญร่วมกัน ช่วยส่งเสริมความเข้าใจและการเชื่อมโยงระหว่างรุ่นสู่รุ่น โดยไม่เพียงแค่เป็นพิธีกรรมทางศาสนา แต่ยังเป็นการแสดงออกถึงความรักในวิถีชีวิตและวัฒนธรรมของคนอีสานที่สามารถถ่ายทอดไปยังชุมชนอื่นๆ และสร้างความประทับใจให้แก่นักท่องเที่ยวในปัจจุบัน