โครงการบ้านเล็กในป่าใหญ่ดอยคำ

Rating: 4.4/5 (5 votes)

วันเปิดทำการ: แนะนำติดต่อ/นัดหมายล่วงหน้าก่อนเดินทาง (เป็นพื้นที่ปฏิบัติงานตามพระราชดำริ และมีงานภาคสนามต่อเนื่อง)

เวลาเปิดทำการ: แนะนำไปช่วงกลางวัน 08.30–16.30 น. (เวลาอาจเปลี่ยนตามภารกิจพื้นที่/ฤดูกาล ควรตรวจสอบก่อนเดินทาง)

 

โครงการบ้านเล็กในป่าใหญ่ดอยคำ เป็นปลายทางที่ทำให้คำว่า “ที่พักผ่อนเชียงใหม่” มีความหมายแบบคนละฟีลกับทริปคาเฟ่หรือจุดชมวิวทั่วไป เพราะแก่นของที่นี่ไม่ใช่การไปดูอะไรสวย ๆ แล้วกลับ แต่คือการเข้าไปเห็น “ระบบคิด” ของงานพัฒนาและอนุรักษ์ที่พยายามทำให้คนอยู่กับป่าได้จริง โดยไม่ทำร้ายป่า และไม่ปล่อยให้ความยากจนผลักคนกลับไปสู่ทางเลือกเดิม ๆ ที่ทำให้ป่าต้นน้ำเจ็บซ้ำ

 

พื้นที่โครงการตั้งอยู่ในตำบลเมืองแหง อำเภอเวียงแหง จังหวัดเชียงใหม่ อยู่ในบริบทพื้นที่อนุรักษ์ของอุทยานแห่งชาติห้วยน้ำดัง และอยู่ในชั้นคุณภาพลุ่มน้ำชั้นที่ 1 และ 2 ซึ่งเป็นพื้นที่อ่อนไหวต่อระบบนิเวศสูง ความหมายของสิ่งนี้คือ การพัฒนาใด ๆ ต้องเดินแบบระมัดระวังมากกว่าพื้นที่ทั่วไป เพราะถ้าพลาด ไม่ใช่แค่ป่าหาย แต่จะกระทบต้นน้ำ ลำห้วย ความชุ่มชื้นของผืนป่า และความมั่นคงน้ำของคนปลายน้ำไปทั้งระบบ

 

จุดเริ่มต้นที่เล่าแล้วเห็นภาพชัด คือการเสด็จทอดพระเนตรพื้นที่บริเวณดอยดำ ตำบลเมืองแหง อำเภอเวียงแหง เมื่อวันที่ 21 มกราคม 2545 เวลา 16.20 น. และมีพระราชดำริให้จัดตั้งโครงการ “บ้านเล็กในป่าใหญ่” ขึ้น โดยมอบหมายแนวคิดสำคัญให้ชุมชนร่วมดูแลและปลูกฟื้นฟูป่าบริเวณใกล้เคียง พร้อมทั้งทำหน้าที่เฝ้าระวังชายแดนและร่วมป้องกันปัญหายาเสพติดในพื้นที่ชายแดนไปพร้อมกัน นี่คือภาพ “ความมั่นคง” ที่ผูกกับ “ระบบนิเวศ” แบบที่ถ้าไม่ได้มายืนในพื้นที่จริง เรามักไม่ค่อยนึกถึงว่ามันเดินไปด้วยกันได้

 

แต่เพราะพื้นที่อยู่ในเขตอุทยานแห่งชาติ และเป็นพื้นที่ลุ่มน้ำชั้นสูง จึงมีข้อจำกัดด้านกฎหมายและระเบียบปฏิบัติ การขับเคลื่อนจึงต้องทำในลักษณะโครงการทดลองทางวิชาการเพื่อการบำรุงรักษาอุทยานแห่งชาติ และต้องให้เจ้าหน้าที่ภาครัฐที่เกี่ยวข้องร่วมดำเนินการตามระเบียบ นี่เป็นเหตุผลว่าทำไมหลายพื้นที่ตามพระราชดำริถึง “ไม่เปิดแบบสถานที่ท่องเที่ยว” และทำไมการติดต่อ/นัดหมายล่วงหน้าจึงสำคัญมาก เพราะมันเกี่ยวกับความปลอดภัย การจัดการพื้นที่ และการไม่รบกวนภารกิจภาคสนามของเจ้าหน้าที่กับชุมชน

 

แกนคิดของโครงการบ้านเล็กในป่าใหญ่ถูกเล่าไว้แบบจำง่ายว่า หลัก “3 อ.” คือ “อิ่ม อุ่น และอุดมการณ์” ซึ่งถ้าแปลเป็นภาษาคนอ่านทริปคือ ทำให้คนมีอาหารและรายได้ที่พออยู่ได้จริง (อิ่ม) มีความมั่นคงและความปลอดภัยของชีวิต (อุ่น) และมีจิตสำนึกและแรงยึดโยงให้เลือกปกป้องผืนป่ามากกว่าทำร้ายมัน (อุดมการณ์) ความยากของงานพัฒนาไม่ใช่การพูดให้เพราะ แต่คือการทำให้ “ทั้ง 3 อ.” เกิดพร้อมกันในชีวิตจริงของคน 1 ครอบครัว และยังต้องเกิดต่อเนื่องจนกลายเป็นระบบของชุมชน ไม่ใช่แค่กิจกรรมชั่วคราว

 

หนึ่งในรายละเอียดที่ทำให้โครงการนี้ต่างจากการพัฒนาแบบ “แจกของแล้วจบ” คือการคัดเลือกราษฎรเข้าร่วมโครงการโดยตั้งเป้าให้เป็นครอบครัวยากจนที่ไม่มีที่ทำกิน ขยัน และไม่ยุ่งเกี่ยวกับยาเสพติด จาก 4 ชนเผ่า ได้แก่ อาข่า ลีซอ มูเซอร์ และกะเหรี่ยง เผ่าละ 5 ครอบครัว รวม 20 ครอบครัว เมื่อคนที่เข้าร่วมคือ “คนจริง” ที่ต้องใช้ชีวิตจริงในพื้นที่จริง งานพัฒนาจึงต้องตอบโจทย์จริง ทั้งเรื่องอาหาร รายได้ การศึกษาลูกหลาน ความปลอดภัย และความสัมพันธ์กับรัฐและพื้นที่อนุรักษ์

 

อีกชิ้นที่มองข้ามไม่ได้คือ “บทบาทผู้พิทักษ์พื้นที่” ที่ชุมชนได้รับมอบหมายให้เป็นเสมือนยามเฝ้าระวังชายแดนและร่วมป้องกันยาเสพติดในพื้นที่ชายแดน นี่ทำให้โครงการบ้านเล็กในป่าใหญ่ไม่ได้เป็นแค่โครงการเกษตร แต่เป็นโครงสร้างทางสังคมที่ช่วยให้คนในพื้นที่รู้สึกว่าตัวเองมีศักดิ์ศรี มีหน้าที่ และมีคุณค่าต่อประเทศและต่อผืนป่าที่ตัวเองอยู่ด้วย เมื่อศักดิ์ศรีถูกยกระดับ ทางเลือกชีวิตก็มักเปลี่ยนตามไปด้วย

 

ถ้าพูดในมุม “นักท่องเที่ยวที่อยากเข้าใจ” คุณจะเริ่มเห็นภาพว่า ป่าไม่ได้อยู่โดด ๆ น้ำไม่ได้อยู่โดด ๆ และชุมชนก็ไม่ได้อยู่โดด ๆ ป่าอุดม น้ำถึงจะมั่นคง น้ำมั่นคง เกษตรถึงพอเดินได้ เกษตรเดินได้ รายได้ครัวเรือนถึงพออยู่ได้ และเมื่อรายได้พออยู่ได้ แรงกดดันที่จะขยายพื้นที่ทำกินเข้าไปในป่าก็ลดลง วงจรนี้คือสิ่งที่โครงการบ้านเล็กในป่าใหญ่พยายาม “ตัด” ไม่ใช่ด้วยคำสั่งห้ามอย่างเดียว แต่ด้วยการสร้างระบบที่ทำให้การรักษาป่าเป็นผลประโยชน์ร่วมของคนกับต้นน้ำ

 

การทำเกษตรในบริบทนี้จึงมักเป็นแนวทาง “หลังบ้าน” “สวนครัว” “ปลูกเพื่อกินและขายแบบพอดี” มากกว่าการทำเชิงเดี่ยวเพื่อปริมาณสูง เพราะพื้นที่เป็นพื้นที่อนุรักษ์และพื้นที่สูงที่เปราะบางต่อการชะล้างพังทลายของดิน การปลูกพืชที่เหมาะกับร่มเงาป่า เช่น กาแฟ ชาเมี่ยง และการปลูกพืชผักสวนครัวเพื่อการบริโภค เป็นแนวที่สอดคล้องกับการอยู่กับป่าแบบไม่หักธรรมชาติ และยังเชื่อมกับแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียงได้อย่างเป็นรูปธรรม

 

ในชุดพระราชดำริที่ถูกบันทึกไว้ยังมีรายละเอียดน่าสนใจด้านการต่อยอดอาชีพ เช่น การขยายการเลี้ยงปลาและการมองหาชนิดปลาที่เลี้ยงได้ดีในอากาศหนาวและมีรสชาติดี เพื่อให้ชาวบ้านมีทางเลือกอาชีพเพิ่มขึ้น สิ่งนี้สะท้อนว่า โครงการไม่ได้หยุดอยู่แค่ “ปลูกพืช” แต่คิดเรื่องอาหาร โปรตีน รายได้ และความมั่นคงทางโภชนาการของครัวเรือนควบคู่กันไป

 

สิ่งที่ทำให้โครงการนี้เหมาะเป็น “ที่พักผ่อนเชียงใหม่” สำหรับบางคน คือความสงบแบบไม่ถูกจัดฉาก อำเภอเวียงแหงและตำบลเมืองแหงมีจังหวะชีวิตที่ช้ากว่าเมืองชัดเจน คุณจะรู้สึกถึงระยะห่างจากความวุ่นวาย และมีเวลาให้ตัวเองคิดมากขึ้น ทริปแบบนี้เหมาะกับคนที่อยากขับรถกินลม มองภูเขา ฟังเรื่องเล่าท้องถิ่น และสนใจพื้นที่พัฒนาจริง มากกว่าคนที่ต้องการกิจกรรมท่องเที่ยวแน่น ๆ แบบนาทีต่อนาที

 

แต่เพราะที่นี่เป็นพื้นที่งานภาคสนามและอยู่ในพื้นที่อนุรักษ์ ความ “พอดี” จึงเป็นมารยาทสำคัญ ตั้งแต่การติดต่อก่อนเข้าพื้นที่ การไม่เดินออกนอกเส้นทางหรือเข้าใกล้พื้นที่ทำงานโดยไม่จำเป็น การไม่ส่งเสียงดัง การจัดการขยะของตัวเอง และการไม่คาดหวังบริการแบบสถานที่ท่องเที่ยวเชิงพาณิชย์ หากคุณวางใจว่ามาเพื่อเรียนรู้ คุณจะได้ประสบการณ์ที่ลึกกว่า และไม่ไปกระทบจังหวะทำงานของชุมชนกับเจ้าหน้าที่

 

ด้านการเดินทาง หากคุณขับรถส่วนตัว ให้เผื่อเวลาเสมอ เพราะเส้นทางในพื้นที่ภูเขามีโค้งและระดับความชันตามธรรมชาติ ช่วงหน้าฝนถนนอาจเปลี่ยนสภาพได้ การพกน้ำดื่ม ยาประจำตัว เสื้อกันฝนหรือเสื้อกันลม และเตรียมสัญญาณการสื่อสารให้พร้อมเป็นเรื่องจำเป็น โดยเฉพาะหากเดินทางกันไม่มากและต้องการความอุ่นใจเรื่องความปลอดภัย

 

ถ้าคุณมองหา “เที่ยวภาคเหนือ” ที่ได้ทั้งธรรมชาติและความหมาย โครงการบ้านเล็กในป่าใหญ่ดอยคำเป็นหนึ่งในพื้นที่ที่ทำให้เรากลับไปเห็นคำถามพื้นฐานว่า คนกับป่าจะอยู่ร่วมกันอย่างยั่งยืนได้อย่างไร และคำตอบของที่นี่คือการจัดการชีวิตคนให้มั่นคงพอจนไม่ต้องแลกป่าด้วยความอยู่รอด พร้อมทั้งสร้างจิตสำนึกและบทบาทให้ชุมชนเป็นผู้พิทักษ์พื้นที่จริง ๆ ไม่ใช่ผู้ถูกควบคุมฝ่ายเดียว

 

การเดินทาง จากตัวเมืองเชียงใหม่ใช้เส้นทางไปโซนอำเภอเชียงดาว แล้วต่อไปอำเภอเวียงแหง/ตำบลเมืองแหง (ควรเผื่อเวลาเดินทางเพราะมีช่วงทางเขาและโค้ง) หากตั้งใจเข้าไปในพื้นที่โครงการ แนะนำติดต่อ/นัดหมายล่วงหน้าเพื่อรับคำแนะนำเส้นทางล่าสุด จุดนัดหมาย และข้อควรปฏิบัติในพื้นที่อนุรักษ์

 

 

ตอบ: เหมาะกับคนที่อยากเที่ยวภาคเหนือแบบสงบ ๆ และอยากเห็นงานพัฒนาตามพระราชดำริที่เชื่อม “ป่า–น้ำ–อาชีพ–ความมั่นคงชุมชน” แบบจับต้องได้ มากกว่าทริปเช็กอินถ่ายรูปอย่างเดียว

 

ตอบ: เพราะพื้นที่อยู่ในบริบทพื้นที่อนุรักษ์และเป็นงานภาคสนามต่อเนื่อง การนัดหมายช่วยให้รู้จุดนัดพบ เส้นทางล่าสุด และข้อควรปฏิบัติในพื้นที่ รวมถึงไม่รบกวนภารกิจของเจ้าหน้าที่และชุมชน

 

ตอบ: คือแนวคิดให้ชุมชนมีคุณภาพชีวิตพอมีพอกิน (อิ่ม) มีความมั่นคงและปลอดภัย (อุ่น) และมีจิตสำนึก/แรงยึดโยงที่จะเลือกดูแลป่าและบ้านของตัวเองอย่างต่อเนื่อง (อุดมการณ์)

 

ตอบ: ถ้าเน้นขับรถสบายและอากาศดี มักเหมาะช่วงปลายฝนต้นหนาวถึงฤดูหนาว แต่ควรเช็กสภาพอากาศและสภาพทางก่อนเดินทางทุกครั้ง เพราะเส้นทางภูเขาอาจเปลี่ยนตามฤดูกาล

 

ตอบ: สามารถสอบถามผ่านศูนย์ส่งเสริมและพัฒนาอาชีพการเกษตรจังหวัดเชียงใหม่ (เกษตรที่สูง) โทร 0-5328-2823 แล้วแจ้งความประสงค์เกี่ยวกับโครงการบ้านเล็กในป่าใหญ่โซนเวียงแหง/เมืองแหง