โบราณสถานพานหิน

โบราณสถานพานหิน ตั้งอยู่ที่บ้านโคกขวาง ตำบลหนองโพรง อำเภอศรีมหาโพธิ จังหวัดปราจีนบุรี ท่ามกลางทุ่งและชุมชนที่เงียบสงบ ซากอาคารศิลาแลงที่ยังคงตั้งอยู่แม้กาลเวลาจะผ่านมากว่าพันปีนี้เป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่ทรงคุณค่า ตัวอาคารมีลักษณะเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส กว้างด้านละ 15.5 เมตร สูงราว 3.5 เมตร รอบอาคารมีมุขยื่นออกไปทั้งสี่ด้านสะท้อนแนวคิดจักรวาลคติในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ที่ถือว่าภูเขาพระสุเมรุคือศูนย์กลางจักรวาลและทั้งสี่ทิศแทนทวีปโดยรอบ

 

จากการศึกษาของนักโบราณคดีพบว่าโบราณสถานพานหินสร้างขึ้นราวพุทธศตวรรษที่ 12–14 หรือราว 1,200 ปีก่อนในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 1 แห่งอาณาจักรเจนละ ยุคสมัยดังกล่าวถือเป็นรากฐานของอารยธรรมขอมที่ต่อมาได้สร้างนครวัดและนครธมอันยิ่งใหญ่ การแพร่ขยายของอำนาจและคติความเชื่อเข้ามาสู่แถบภาคตะวันออกของไทยสะท้อนผ่านศาสนสถานแห่งนี้

 

ชื่อ “พานหิน” เกิดจากฐานเทวรูปที่พังทลายแล้วตะแคงอยู่กลางอาคารจนดูคล้ายพานหินสำหรับวางเครื่องบูชา ชาวบ้านจึงเรียกขานติดปากและใช้ชื่อนี้มาจนถึงปัจจุบัน หลักฐานการขุดค้นโดยมหาวิทยาลัยศิลปากรในปี พ.ศ. 2509 ยืนยันว่าโบราณสถานแห่งนี้เคยประดิษฐานเทวรูปพระนารายณ์ เนื่องจากพบพระกรซ้ายถือสังข์เป็นชิ้นส่วนสำคัญ นอกจากนี้ยังพบแท่งศิลาแลงทรงกลมขนาดใหญ่เส้นผ่านศูนย์กลางราว 1 เมตรซึ่งเชื่อว่าเป็นฐานเชิงรองรับเทวรูป และมีร่องรอยหลุมเสาที่น่าจะใช้เป็นโครงสร้างสำหรับเสาไม้และหลังคามุงวัสดุเบา

 

ในบันทึกประวัติศาสตร์ยังกล่าวถึงการเสด็จทอดพระเนตรโดยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 เมื่อปี พ.ศ. 2451 ถือเป็นหลักฐานว่าพระมหากษัตริย์ไทยในยุคนั้นให้ความสำคัญกับโบราณสถานแห่งนี้ด้วย ปัจจุบันแม้พานหินจะเหลือเพียงซากปรักหักพัง แต่ยังคงเห็นโครงสร้างหลักชัดเจน ทำให้เป็นจุดเรียนรู้ด้านโบราณคดีและเป็นสัญลักษณ์ที่ชุมชนท้องถิ่นภาคภูมิใจ

 

การเดินทางมายังพานหินทำได้ไม่ยาก จากที่ว่าการอำเภอศรีมหาโพธิใช้เส้นทางไปบ้านโคกขวางประมาณ 1 กิโลเมตร จากนั้นแยกเข้าซอยอีกประมาณ 600 เมตรก็ถึงโบราณสถาน หากเดินทางในช่วงเช้าหรือบ่ายแก่ ๆ จะเหมาะสมที่สุดเพื่อหลีกเลี่ยงแดดร้อน ผู้มาเยือนควรสวมรองเท้าที่สะดวกสำหรับการเดินบนพื้นไม่เรียบและหลีกเลี่ยงการปีนป่ายหรือสัมผัสโครงสร้างโดยตรงเพื่อรักษาสภาพของโบราณสถาน

 

โบราณสถานพานหินมีคุณค่าในหลายมิติ ทั้งในเชิงศิลปะที่สะท้อนรูปแบบสถาปัตยกรรมขอมโดยใช้ศิลาแลงและมุขสี่ทิศ ในเชิงศาสนาที่เชื่อมโยงกับคติการบูชาพระนารายณ์และจักรวาลคติ และในเชิงสังคมที่ทำให้ชุมชนท้องถิ่นตระหนักถึงรากเหง้าและประวัติศาสตร์ของตนเอง แม้กาลเวลาจะทำให้โบราณสถานเสื่อมโทรมไปมาก แต่ก็ยังคงคุณค่าที่ควรได้รับการอนุรักษ์อย่างจริงจัง ทั้งด้านการจัดการน้ำฝน การควบคุมจำนวนผู้เข้าชม และการให้ความรู้แก่คนในพื้นที่ เพื่อให้ร่องรอยประวัติศาสตร์นี้คงอยู่ต่อไปอีกนาน

 

สำหรับผู้สนใจสามารถเชื่อมโยงการเดินทางมาเยือนพานหินเข้ากับการท่องเที่ยวเชิงประวัติศาสตร์ในจังหวัดปราจีนบุรี เช่น โบราณสถานสระมรกต โบราณสถานโคกไม้เดน และพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติปราจีนบุรี การท่องเที่ยวในลักษณะนี้ช่วยให้ได้สัมผัสทั้งธรรมชาติและเรื่องราวในอดีตไปพร้อมกัน

 

โบราณสถานพานหิน ไม่ใช่เพียงกองหินเก่า แต่คือเสียงสะท้อนจากอดีตที่ยังคงบอกเล่าเรื่องราวของอารยธรรมที่เคยรุ่งเรืองในผืนแผ่นดินไทย การได้มาเยือนที่นี่จึงไม่ใช่เพียงการท่องเที่ยว แต่ยังเป็นการเดินทางย้อนเวลาเพื่อสัมผัสรากเหง้าของผู้คนที่เคยมีชีวิตอยู่บนแผ่นดินนี้

 

 

ตอบ: สันนิษฐานว่าสร้างราวพุทธศตวรรษที่ 12–14 หรือประมาณ 1,200 ปีก่อน

 

ตอบ: เคยเป็นเทวาลัยในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ประดิษฐานเทวรูปพระนารายณ์

 

ตอบ: มาจากฐานเทวรูปที่พังทลายแล้วตะแคงกลางโบราณสถาน ลักษณะคล้ายพานหิน

 

ตอบ: ใช้เส้นทางจากที่ว่าการอำเภอศรีมหาโพธิไปบ้านโคกขวางราว 1 กิโลเมตร แล้วแยกเข้าซอยอีก 600 เมตร

 

ตอบ: ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานแล้ว เหลือเพียงซากปรักหักพัง แต่ยังคงโครงสร้างหลักให้เห็นชัดเจน