หลวงพ่อทวารวดี

หลวงพ่อทวารวดี จังหวัดปราจีนบุรี เป็นพระพุทธรูปยืนปางประทานธรรมสลักจากหินทรายสีเขียว องค์พระยืนอย่างสงบ เส้นสายเรียบตรงตามรสนิยมศิลปะยุคแรกเริ่มของลุ่มเจ้าพระยา เมื่อยังไม่เน้นความพลิ้วไหวแบบยุคหลัง หลายคนนึกถึงเมืองโบราณทางอีสานหรือภาคกลางยามพูดคำว่า “ทวารวดี” แต่พื้นที่ฝั่งตะวันออกอย่างเมืองศรีมโหสถก็มียืนยันความรุ่งเรืองของพุทธศิลป์มาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 12–14 องค์หลวงพ่อฯ นี่เองคือพยานชิ้นเอกของเมือง ที่ยังคงให้คนกราบไหว้บูชา ณ วิหารด้านหน้าที่ว่าการอำเภอศรีมโหสถในปัจจุบัน ซึ่งสะท้อนความผูกพันระหว่างโบราณวัตถุ ศรัทธาชุมชน และพื้นที่อยู่อาศัยร่วมสมัยอย่างแนบแน่น

 

เรื่องเล่าการค้นพบของหลวงพ่อทวารวดีไม่ได้หวือหวา แต่มีความเป็น “ชีวิตประจำวัน” แฝงอยู่—เริ่มต้นจากเนินดินในนิคมโรคเรื้อนของศูนย์คามิลเลียน ทางทิศใต้ของเมืองโบราณศรีมโหสถ ผู้ป่วยช่วยกันพรวนดินทำเกษตรแล้วเจอแท่งหินที่ไม่ธรรมดา กระทั่งแจ้งหน่วยงานรัฐให้เข้ามาตรวจสอบและขุดอย่างเป็นระบบ ใน พ.ศ. 2514 นอกจากองค์พระยังพบธรรมจักรหินทรายอีกหนึ่งชิ้น คู่กันราวกับตั้งใจบอกบริบททางธรรมโดยไม่ต้องมีป้ายกำกับ องค์พระและธรรมจักรจึงได้รับการขึ้นทะเบียนในราชกิจจานุเบกษาภายหลัง และถูกอัญเชิญไปประดิษฐานในพื้นที่สาธารณะของอำเภอ โดยมีพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ปราจีนบุรี และกรมศิลปากรเป็นหน่วยงานวิชาการหลักคอยกำกับดูแลรายละเอียดการอนุรักษ์ตลอดมา

 

เมื่อมององค์หลวงพ่อฯ ใกล้ ๆ จะเห็นภาษาทางศิลปะของทวารวดีที่คมชัด องค์ประกอบโดยรวมหนักแน่นไม่เน้นรายละเอียดเล็กจุกจิก จรดปลายพระหัตถ์มีนัยแสดงธรรมตามแบบที่วงวิชาการเรียกว่า “ปางประทานธรรม/แสดงธรรม” ซึ่งเป็นรูปแบบที่พบได้ในกลุ่มงานทวารวดีหลายพื้นที่ แกนความหมายคือการสื่อคำสอนอย่างตรงไปตรงมา ขณะที่เนื้อหินทรายสีเขียวทำให้องค์พระมีโทนเย็นตา ต่างจากหินเนื้อแดงที่คุ้นเคยในบางภูมิภาค ความสูงองค์จริงที่เก็บบันทึกไว้ในแหล่งชุมชนระบุ 1.63 เมตร ซึ่งสอดคล้องกับการรับรู้ของชาวบ้านและนักท่องเที่ยวทั่วไป แต่ในโลกออนไลน์ยังพบความคลาดเคลื่อนเรื่องขนาดอยู่บ้าง เราจึงอิงข้อมูลสาธารณะร่วมสมัยจากหน่วยงานท้องถิ่นและการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทยประกอบ เพื่อคงความระมัดระวังของตัวเลขเชิงเทคนิค

 

บริบท “เมือง” สำคัญพอ ๆ กับตัวองค์พระ เมืองศรีมโหสถคือศูนย์กลางโบราณสถานสมัยทวารวดีทางตะวันออก หลายแห่งยังคงสภาพให้ศึกษา ตั้งแต่คูเมืองคันดินไปจนถึงสระมรกตกับรอยพระพุทธบาทคู่ซึ่งเชื่อกันว่าเก่าแก่ที่สุดในสยาม การได้เห็นหลวงพ่อฯ แล้วต่อด้วยรอยพระพุทธบาทและแหล่งน้ำศักดิ์สิทธิ์ ทำให้ภาพรวมเชื่อมต่อทั้งมิติความเชื่อและภูมิทัศน์โบราณที่คนยุคนั้นพึ่งพิง การวางองค์ประกอบของสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ในเครือข่ายเมือง—จากวิหาร หน้าศาลาว่าการ ไปจนถึงแหล่งศรัทธาในป่าโปร่ง—จึงไม่ใช่แค่เส้นทางท่องเที่ยว แต่คือเส้นความหมายที่ช่วยอ่านเมืองทวารวดีได้เป็นชั้น ๆ

 

เส้นเรื่องร่วมสมัยของหลวงพ่อทวารวดีคือการอนุรักษ์ที่ต้องรักษาสมดุลระหว่าง “อยู่ในชุมชนจริง” กับ “มาตรฐานพิพิธภัณฑ์” กรมศิลปากรและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ปราจีนบุรีทำหน้าที่เป็นแบ็กเอนด์ทางวิชาการ อัปเดตข้อมูลชิ้นเด่นของเมืองและโบราณวัตถุห้ามพลาดเป็นระยะ โดยย้ำภาพว่าองค์หลวงพ่อฯ คือ “พระพุทธรูปคู่บ้านคู่เมืองศรีมโหสถ” การตั้งไว้บริเวณวิหารหน้าที่ว่าการอำเภอทำให้คนเข้าถึงง่าย เกิดการสักการะต่อเนื่อง แต่ก็ต้องชั่งกับมาตรการดูแลสภาพแวดล้อม ความชื้น ฝุ่น และอุณหภูมิ ความเคลื่อนไหวจากช่องทางทางการและท้องถิ่นสะท้อนว่า พื้นที่ยังคงมีชีวิตและได้รับการดูแลปรับปรุงอยู่เรื่อย ๆ เพื่อให้สมดุลทั้งศรัทธาและการอนุรักษ์เดินไปด้วยกัน

 

ถ้าจะไปเยี่ยมหลวงพ่อฯ แบบเห็นทั้ง “ชิ้นงาน” และ “เมือง” แนะนำให้เริ่มจากตัวอำเภอศรีมโหสถ จุดแรกคือวิหารหน้าที่ว่าการอำเภอซึ่งประดิษฐานองค์หลวงพ่อฯ จากนั้นมุ่งไปกลุ่มโบราณสถานสระมรกตกับรอยพระพุทธบาทคู่ การเดินทางจากตัวเมืองปราจีนบุรีใช้ถนนทางหลวงเชื่อมอำเภอศรีมโหสถตามป้ายบอกทาง ใช้รถส่วนตัวจะยืดหยุ่นกว่าเพราะแวะจุดย่อยได้ตามใจ ส่วนขนส่งสาธารณะสามารถนั่งรถตู้/บัสสายปราจีนบุรี–ศรีมโหสถ แล้วต่อสองแถวหรือมอเตอร์ไซค์รับจ้างในพื้นที่ เวลาเหมาะสำหรับการชมองค์พระคือเช้าแก่ ๆ หรือบ่ายแก่ ๆ แสงจะนุ่มพอดีกับหินทรายสีเขียวและช่วยให้สังเกตรายละเอียดผิวสึกกร่อนง่ายขึ้น เมื่อเข้าพื้นที่วิหาร กรุณาแต่งกายสุภาพ งดสัมผัสองค์พระโดยตรง และคอยสังเกตป้ายคำแนะนำของพื้นที่เพื่อช่วยยืดอายุโบราณวัตถุแบบง่าย ๆ

 

ในแง่เนื้อหาเพื่อผู้อ่านที่ชอบ “อ่านงานศิลป์ให้เป็นภาพ” องค์หลวงพ่อฯ เหมาะมากจะใช้เป็นกรณีศึกษาเบื้องต้นของพุทธศิลป์ยุคต้น: สัดส่วนตั้งตรง ความเรียบของจีวร การจัดพระหัตถ์ที่บอกบทสนทนาระหว่างพระพุทธเจ้ากับผู้ฟัง การลดทอนรายละเอียดให้เหลือแก่นอุดมคติ—ทั้งหมดนี้ไม่ได้เป็นแค่สุนทรียะ แต่คือเครื่องมือสอนธรรมของยุคสมัย ก่อนที่พุทธรูปในศรีวิชัยหรือสุโขทัยจะมอบถ้อยคำผ่านเส้นสายพลิ้วไหวมากขึ้น หลวงพ่อทวารวดีจึงทำหน้าที่เสมือนประตูเวลา ที่พาเราย้อนเข้าใจว่าความสงบเรียบก็สื่อพลังได้ ลึก และไกลไม่แพ้ความงามหวานตา

 

ในมิติชุมชน หลวงพ่อทวารวดีไม่ใช่เพียงวัตถุพิพิธภัณฑ์ แต่เป็น “องค์พ่อ” ที่ชาวศรีมโหสถคุ้นเคย การที่หน่วยงานท้องถิ่นหยิบประวัติการค้นพบและเรื่องเล่าย่อยมาตีพิมพ์เผยแพร่ รวมทั้งจัดทำคลังภาพออนไลน์ของสถานที่สำคัญในตำบล เป็นสัญญาณว่าชุมชนกำลังทำงานร่วมกับรัฐเพื่อดูแลมรดกของตนเอง เมื่อคนในพื้นที่เป็นเจ้าของเรื่อง สิ่งที่ตามมาคือการเคารพพื้นที่และการส่งต่อคุณค่าถึงผู้มาเยือนอย่างเป็นธรรมชาติ งานท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรมจึงค่อย ๆ เติบโตบนฐานความเข้าใจ ไม่ใช่เพียงเช็คอินแล้วจากไป

 

ท้ายที่สุด หลวงพ่อทวารวดีคือบทเรียนความสมดุล ระหว่างความเชื่อกับวิชา ระหว่างอดีตกับปัจจุบัน ระหว่างการเปิดให้เข้าถึงกับการรักษาให้อยู่ยาว ยิ่งเรารู้จักองค์พระในฐานะชิ้นงานศิลป์ เราจะยิ่งเข้าใจเหตุผลของกติกาและการดูแล ยิ่งเรารู้จักองค์พระในฐานะศูนย์รวมใจ เราจะยิ่งรู้ว่ามรดกที่มีชีวิตต้องได้หายใจร่วมกับผู้คน และนี่แหละคือเสน่ห์ที่ทำให้การไปกราบหลวงพ่อฯ ที่ศรีมโหสถไม่ใช่แค่ “ไปดูของเก่า” แต่เป็นการไปฟังเมืองเล่าเรื่องด้วยน้ำเสียงของตนเอง

 

 

ตอบ: ประดิษฐานในวิหารด้านหน้าที่ว่าการอำเภอศรีมโหสถ จังหวัดปราจีนบุรี โดยขุดพบเดิมที่นิคมโรคเรื้อน/ศูนย์คามิลเลียน ทางทิศใต้ของเมืองโบราณศรีมโหสถ

 

ตอบ: โดยภาพรวมจัดอยู่ในงานพุทธศิลป์สมัยทวารวดี ราวพุทธศตวรรษที่ 12–14

 

ตอบ: สลักจากหินทรายสีเขียว ขนาดโดยประมาณ 1.63 เมตร ตามแหล่งข้อมูลท้องถิ่นที่เผยแพร่สำหรับการท่องเที่ยว

 

ตอบ: แสงเช้าและบ่ายแก่เหมาะแก่การสังเกตรายละเอียดผิวหิน แต่งกายสุภาพ งดสัมผัสองค์พระโดยตรง และปฏิบัติตามคำแนะนำของพื้นที่เพื่อช่วยอนุรักษ์โบราณวัตถุ

 

ตอบ: แนะนำกลุ่มโบราณสถานสระมรกตและรอยพระพุทธบาทคู่ ซึ่งเป็นแลนด์มาร์กทวารวดีสำคัญของอำเภอศรีมโหสถ

 

ตอบ: เป็นนโยบายที่ให้ชุมชนเข้าถึงสักการะได้ง่าย ขณะเดียวกันกรมศิลปากรและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ปราจีนบุรี ทำหน้าที่กำกับดูแลด้านวิชาการและการอนุรักษ์